مزار زمرد خاتونمقبرهای در قبرستان معروف کرخی، در بخش غربی شهر بغداد معروف به مقبره زبیده خاتون قرار دارد که درباره شخص مدفون در این مقبره، اختلاف‌نظر و دیدگاه‌های متفاوتی، وجود دارد؛ برخی او را زبیده، دختر جعفر بن منصور دوانیقی عباسی و برخی زبیده خاتون، دختر سلطان برکیارق سلجوقی و برخی زمرد خاتون، مادر خلیفه عباسی، الناصر لدین الله دانسته‌اند. ۱ - موقعیت جغرافیاییمقبرهای در قبرستان معروف کرخی، در بخش غربی بغداد قرار دارد، یکی از مقابر مهم دوره اسلامی و از بناهای معماری شاخص دوره عباسی، به شمار می‌آید که تا به امروز، از گزند حوادث به دور مانده است. ۲ - توصیف بناگفتنی است زمرد خاتون، کنار مقبره خود، مسجد و مدرسه‌ای نیز بنا کرده بود که ساختمان آن، به مرور زمان، به ویرانه تبدیل شد. در دوره عثمانی، سلیمان پاشا، والی بغداد، مصالح و بخش‌های باقی‌مانده از بنای ویرانه مسجد را در ساختن دیوار شهر بغداد، استفاده کرد و بدین‌ترتیب، از مجموعه معماری زمرد خاتون، تنها مقبره وی باقی ماند. مقبره زمرد خاتون، از آجر ساخته شده و بنای آن هشت ضلعی به ارتفاع ۵/ ۹ متر است که بر آن، گنبد مضرّس زیبایی به ارتفاع ۳۰/ ۱۳ متر به چشم می‌خورد. این گنبد، از نمونه‌های برجسته گنبدهای مضرس، به شمار می‌آید. ۳ - دیدگاه‌ها درباره صاحب مقبرهدرباره شخص مدفون در این مقبره، اختلاف‌نظر و دیدگاه‌های متفاوتی، وجود دارد؛ به‌طوری‌که اهالی بغداد، آن را به نام «ستّ زبیده» می‌شناسند و مشهور نزد آنها چنین است که این مقبره، مدفن زبیده، دختر جعفر بن منصور دوانیقی عباسی است که همسر هارون الرشید و مادر فرزند و خلیفه پس از وی، امین بوده است، اما بدون شک، این باور نمی‌تواند درست باشد، زیرا منابع تاریخی، به صراحت از وجود قبر زبیده در «مقابر قریش»، یعنی محلی که امروزه به آستان مقدس کاظمین تبدیل شده است، سخن گفته‌اند. [۲]
ابن‌مازه، محمد، لطائف الاذکار، ص۱۴۸.
ضمن اینکه پدر وی، جعفر بن منصور و فرزندش، امین نیز در مقابر قریش، دفن شده‌اند. براساس دیدگاه دیگری، این مقبره، مدفن زبیده خاتون، دختر سلطان برکیارق سلجوقی است [۳]
ر. ک: مصطفى جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصّل، ص۱۷۰.
که در سال ۵۳۲ ه. ق، درگذشته است، در حالی‌که ابن‌جوزی، از وفات وی در همدان، سخن گفته است. برخی دیگر نیز این مقبره را فقط با استناد به تشابه اسمی، مدفن زبیده دختر هارون جوینی و همسر ظهیرالدین محمد بن حسن حنبلی صرصری، دانسته‌اند. [۵]
ر. ک: مصطفى جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصّل، ص۱۷۰.
اما براساس دیدگاهی که محمد سعید راوی، مطرح کرده است [۶]
راوی، سیدمحمد سعید، خیر الزاد، ص۴۷۰.
و پس از وی، مصطفی جواد و سایر پژوهشگران عراقی، آن را پذیرفته‌اند، [۷]
مصطفى جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل، ص۱۷۰.
[۸]
سامرائى، يونس ابراهيم، مراقد بغداد، ص۹۸.
[۹]
كامل حيدر، العمارة العربیة الاسلامیة، الخصائص التنظیمیة للمقرنصات، ص۴۶.
صاحب این مقبره، زمرد خاتون، مادر خلیفه عباسی، الناصر لدین الله است که در سال ۵۹۹ ه. ق، درگذشت و در آرامگاه خود، نزدیک قبر معروف کرخی، به خاک سپرده شد. [۱۰]
سبط بن جوزى، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۲۲، ص۱۲۹.
کنار او در این مقبره، شخصیت‌های دیگری نیز دفن شده‌اند که از آن جمله، می‌توان به بنفشه، دختر عبدالله (متوفای ۵۹۸ ه. ق)، کنیز خلیفه عباسی المستضی‌ء [۱۲]
سبط بن جوزى، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۲۲، ص۱۲۵.
و نیز ابوالحسن علی، ملقب به «ملک المعظم» (متوفای ۶۱۲ ه. ق)، ولیعهد الناصر عباسی [۱۳]
سبط بن جوزى، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۲۲، ص۲۰۵.
اشاره کرد. ۴ - پانویس
۵ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مزار ست زبیده»، ج۱، ص۴۱۲. رده‌های این صفحه : مدفونان در بغداد | مکان‌های تاریخی بغداد
|